Udha e mbarë se erdh Pranvera
shko dalln’dyshe tue flutrue!
NjĂ« poezi, disa melodi…
Këto ditë mbas Festivalit, më kan pyet disa persona rreth qeshtjes së dy këngëve fituese me të njejten poezi!
NĂ« fakt, “gjĂ«ja”, e cila me sy tĂ« parĂ« duket si “abnormale”, nuk Ă«shtĂ« aspak gjĂ« e re! Kjo e poezis sĂ« muzikuar disa herĂ«, Ă«shtĂ« njĂ« praktikĂ« tĂ« cilĂ«n e gjejmĂ« tĂ« aplikuar pikĂ«risht tek materialet poetike (jo tekste tipike kĂ«ngĂ«sh)… biles di edhe rastin e kundĂ«rt ku e njejta melodi ka dy ose mĂ« shumĂ« tekste si p.sh nĂ« rastin e “Night in Tunisia” tĂ« Dizzy Gillespie, kjo praktikĂ« nĂ« muzikĂ« Ă«shtĂ« shekullore dhe quhet “Contrafactum”.
GjithĂ«sesi, pĂ«r ju tĂ« grupit “Muzika e shpjeguar” po e hap kĂ«tĂ« temĂ« si formĂ« diskutimi konstruktiv mes nesh mbasi gjĂ«ja Ă«shtĂ« me interes.
Fillimisht ju bĂ«j tĂ« ditur qĂ«, nĂ« rregulloren e Festivalit LuleborĂ«, nuk parashikohet njĂ« gjĂ« e tillĂ«. Gjithashtu kĂ«rkohet qĂ« pĂ«r çdo kĂ«ngĂ«, teksti tĂ« jetĂ« i lidhur me melodin perkatĂ«se…. Por nĂ« rastin e njĂ« poezie e cila ekziston mĂ« vete (pa ndonjĂ« shkak apo qĂ«llim muzikor), gjĂ«rat qendrojnĂ« ndryshe!!!
PĂ«rpara se tĂ« futemi nĂ« trajtimin e rastit konkret tĂ« muzikimit tĂ« dyfishtĂ« tĂ« poezis me titull: “Shko DallĂ«ndyshe”, Ă«shtĂ« e nevojshme tĂ« parashtrohen disa nga tiparet formale qĂ« e dallojnĂ« poezinĂ« e mirfilltĂ« nga teksti i kĂ«ngĂ«s. kĂ«tĂ« dallim ne mund ta zbulojmĂ« pĂ«rmes njĂ« hetimi artistik nĂ« lidhje me traditĂ«n e muzikĂ«s italiane, si krye-shkollĂ« e belkantos.
—
NĂ« mesjetĂ« p.sh (por edhe mbas), dallimet mes tekstit tĂ« kĂ«ngĂ«s dhe poezisĂ« kan kenĂ« tĂ« papĂ«rfillĂ«shme: teknikisht tekstet e muzikĂ«s klasike janĂ« tĂ« afĂ«rta dhe zakonisht mbivendosen me ato tĂ« poezisĂ« lirike letrare. Kjo ndodh pĂ«r shkak tĂ« faktit se muzika klasike priret tĂ« pĂ«rputhet me gjuhĂ«n (me metrikĂ«n gjuhĂ«sore) nga pikĂ«pamja ritmike, dhe vetĂ«m nĂ« raste tĂ« veçanta ato janĂ« prekur pĂ«r t’u pĂ«rshtatur muzikalisht me melodinĂ«. Rrjedhimisht, nĂ« kĂ«tĂ« tipologji muzikore, poezitĂ« letrare (tĂ« shfrytĂ«zuara si tekste melodish) kan lindur para muzikĂ«s e cila i Ă«shtĂ« vĂ«ndosur poezisĂ« nĂ« njĂ« moment tĂ« dytĂ«. MĂ« tej, me futjen e koncepteve moderne nĂ« muzikĂ«, (sĂ« bashku me aspektet harmonike nĂ« lidhje me funksionet tonale e deri tek muzika moderne) , ndryshon gjithashtu edhe marrĂ«dhĂ«nia mes “tekstit” dhe melodisĂ«. Kjo, pĂ«r njĂ« arsye praktike sepse tekstet qĂ« synoheshin tĂ« muzikoheshin konsiderohej tĂ« merrnin forma mĂ« tĂ« pĂ«rshtatshme me nevojat e muzikĂ«s sĂ« re e cila ritmikisht ishte mĂ« e zhvilluar se muzika mesjetare… etj
… KĂ«shtu me kalimin e kohĂ«s Lindin tĂ« ashtuquajturit metra Chiabrerian.
Me Këtë term i cili vjen nga mbiemri i poetit nga Savona: Gabriello Chiabrera (18 -VI 1552 – 14 -X 1638) identifikohen forma të reja poetike të cilat tentojnë të imitonjnë struktura metrike të poezisë klasike që ishte e shkruar në Greqisht apo Latinisht, duke i aplikuar këto struktura në formatet e gjuhëve popullore (Pop) të asaj kohe, siç ishte p.sh gjuha “Romanze” Italisht.
Pikërisht në këtë moment ndodh edhe fenomeni i ndarjes së tekstit të shkruar për t’u muzikuar nga poezia lirike letrare e mirfilltë. Kjo gjë fillon të duket më se e qartë në ariet operistike të shekullit të shtatëmbëdhjetë.
Sot, marrëdhënia midis tekstit dhe muzikës është përmbysur rrënjësisht në krahasim me atë të Mesjetës. Hapi i fundit i kësaj “përmbysjeje” merr dukje të madhe që në shekullin e kaluar … dhe aktualisht, jemi të prirur të bëjmë këngë ku zakonisht, muzika vjen së pari, dhe më pas fjalët shtohen (ose përshtaten me të). Kjo ndodh sepse metrika muzikore ka një hapësirë plasticiteti kundrejt së cilës metrika e rrokjeve në gjuhën e folur, përbën një pengesë konkrete për fantazin e kompozitorit.
NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, ky fenomen i shkrimit tĂ« melodisĂ« pĂ«rpara tekstit, ka filluar tĂ« duket taman – taman andej nga fundi i shekullit XIX. Si rrjedhojĂ«, artistĂ«t poetĂ« tĂ« cilĂ«t shkruanin tekste muzikore nuk ishin mĂ« tĂ« konsideruar si artistĂ« tĂ« mirfilltĂ« tĂ« poezisĂ«,se sa mĂ« shumĂ« si njĂ« lloj poeti i shkallĂ«s sĂ« dytĂ«: njĂ« formĂ« “degradimi” nga statusi i poetit. Ky inflacion i tekstĂ«shkruesve tĂ« veprave muzikore, shkakton gjithashtu lindjen e figurĂ«s sĂ« Libretistit. KĂ«shtu, me kalimin e kohĂ«s, kĂ«nga sa vjen dhe orientohet drejt promovimit tĂ« melodis muzikore, ndĂ«rsa libretisti zbret gradualisht, tek format komerciale tĂ« shkrimit ku pothuajse nuk ka mĂ« vĂ«nd pĂ«r poezinĂ«, dhe bĂ«het njĂ« tekstshkrues (nganjĂ«herĂ« ordiner), “njĂ« lloj gazetari me pervojĂ« rime”!!!
Përfundimisht, asistojmë në një paradoks të çuditëshëm ku nga njëra anë teksti gjithsesi ngelet me rëndësi për këngën, ndërkohë që ky tekst “poetikisht” rrezikon të jetë një “nul” i madh, pasi për hir të manipulimeve metrike muzikore pëson një lloj shpërbërjeje formale idiomatike, me përfundime aspak artistike… Për këtë që po them ka prova sa të duash. Mjafton të merrni në pyetje një specialist të fushës, pra: një poet të vërtetë i cili ka për t’ju spjeguar se si metodat normale të analizimit të poezisë priren të mos funksionojnë më kur zbatohen për tekstin e një kënge.
p.sh: Muzika obligon tekstshkruesin tĂ« zbatojĂ« njĂ« ritmikĂ« tĂ« caktuar (atĂ« qĂ« ka zgjedh kompozitori), ndĂ«rkohĂ« qĂ« mjaft fjalĂ« shumĂ«rrokĂ«she mund tĂ« dalin si pasojĂ« jashtĂ« pĂ«rdorimit, Kjo gjĂ« influencon dukshĂ«m nĂ« shkrimin e tekstit. PĂ«rndryshe fjalĂ«t njĂ«rrokĂ«she janĂ« tĂ« preferuara nĂ« tekstet e kĂ«ngĂ«ve. Si rrjedhojĂ« tekstshkruesi, mĂ« shumĂ« se poet i mirĂ«, duhet tĂ« jetĂ« njĂ« lloj improvizuesi tekstesh, pak a shumĂ« si “bejtexhinjt”, por duke u dalluar gjithĂ«sesi dukshĂ«m prej tyre pĂ«rmes njĂ« leksiku tĂ« pasur dhe jo banal si dhe pĂ«rdorimit tĂ« tingĂ«llimeve tĂ« ngjashme (Asonanca dhe Rima) qĂ« pĂ«rputhen me melodinĂ«,… gjithashtu aty ku zĂ«ri ngjitet tek regjistri lart, zanoret nĂ« tekst duhet tĂ« jenĂ« tĂ« hapura nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« tillĂ« qĂ« tĂ« favorizojnĂ« kĂ«ndimin lart etj… PĂ«rndryshe, vlerat e tekstit pĂ«rfundojnĂ« nĂ« hale …( ! ) … dhe nĂ« fakt, shumica e teksteve sot, janĂ« shpesh pa pikĂ« bukurije, plot me gabime gjuhĂ«sore apo tingĂ«llime pa lidhje.
Nga ky prezantim i shpejtë e këtyre dy poleve: Poezi e mirfilltë dhe tekst adapt për këngën, arrijmë të kuptojmë mes tjerash që:
– Poezia ngelet poezi (pa ose me muzikĂ«, pak rĂ«ndĂ«si ka)
– Teksti i njĂ« kĂ«nge Ă«shtĂ« i shkruar posaçërisht pĂ«r tĂ«. Si i tillĂ« ai ngelet funksional i asaj kĂ«nge, dhe nĂ« tĂ« shumten e rasteve, kĂ«to tekstet nuk janĂ« poezi.
Dhe ja ku arritĂ«m tek Poezia Shko DallĂ«ndyshe e (Filip ShirokĂ«s) qĂ« Ă«shtĂ« gjithashtu “tekst” super i mirĂ« pĂ«r tĂ« shkruar kĂ«ngĂ«. E pra kjo poezi nuk Ă«shtĂ« as e para dhe as e fundit e pĂ«rdorur si tekst kĂ«nge… biles ka dhe mĂ« tej … . NjĂ« gjĂ« pak a shumĂ« e ngjashme p.sh: ka ndodhur me poezinĂ«: “L’Infinito” tĂ« Giacomo Leopardit (sa pĂ«r tĂ« marrĂ« njĂ« emĂ«r tĂ« madh nĂ« shqyrtim).
L’Infinito, është muzikuar disa herë … nga muzikantë të ndryshëm:
Rreth dyqind viteve më parë në Recanati të Italis, Giacomo Leopardi krijoi këto vargje poetike që janë të një bukurije sublime. Kjo poezi rezulton e muzikuar nga Gaetano Braga (1829-1907), kompozitor nga Abbruzzo … gjithashtu nga kompozitori fiorentin Mario Castelnuovo-Tedesco (1895-1968). … dhe akoma në kohët e sotme në stil tipik POP për fëmijët, version i korit të fëmijëve: HARMONY FRIENDS…
Â
apo versioni tjeter Pop ga Mario Camilletti
Simbas meje, ky shembull Ă«shtĂ« ezaustiv pĂ«r tĂ« kuptuar se edhe: Shko DallĂ«ndyshe si Poezi e mirfilltĂ« qĂ« Ă«shtĂ«, nuk ka asnjĂ« pengesĂ« pĂ«r t’mos u muzikuar sa herĂ« qĂ« njĂ« kompozitor tĂ« dojĂ«. Kjo poezi nuk Ă«shtĂ« si tekstet e zakonshme tĂ« kĂ«ngĂ«ve qĂ« i pĂ«rkasin njĂ« melodie tĂ« kenduar. Shko DallĂ«ndyshe Ă«shtĂ« poezi e mirfilltĂ«, nuk Ă«shtĂ« tekst kĂ«nge. Prandaj, kjo poezi mund tĂ« muzikohet pa pengesĂ« mbasi ajo i pĂ«rket trashĂ«gimis kulturore dhe, si “l’infinito” i Leopardi-t, qĂ«ndrojnĂ« pĂ«rtej çdo kĂ«nge tĂ« mundĂ«shme qĂ« mund tĂ« shkruhet pĂ«r to.
Nga aspekti ligjor, të drejtat e autorit nuk kan ndonjë pengesë për perdorimin e poezive të adaptuara në rrang teksti, aq më tepër kur të drejtat e autorit kan rënë dhe janë bërë publike.
Tani, nĂ« lidhje me aktivitetin artistik nĂ« fjalĂ« , LuleborĂ« nuk Ă«shtĂ« festival poezie por i kĂ«ngĂ«s….dhe (siç e thashĂ« qĂ« nĂ« fillim) nĂ« rregulloren bazike tĂ« saj nuk ka klauzola qĂ« tĂ« censurojnĂ« perdorimin e poezive….
Gjithsesi, pĂ«r ne tĂ« grupit Ă«shtĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« reflektuar dhe diskutuar rreth kĂ«saj teme, duke marrĂ« nĂ« konsideratĂ« çka u tha mĂ« sipĂ«r …
MK